در "کربلای ۴" چه گذشت؟
محسن رضایی در دی ماه ۱۳۹۷ در توییتر نوشت که «عملیات کربلای ۴» (در جنگ تحمیلی ایران و عراق) برای فریب دشمن انجام شد. اگر تحلیلگر تاریخی در فهم آن فریب بخورد، پس وای به حال نوشته های او». این توییت، که در سی و دومین سالگرد آن عملیات منتشر میشد، جنجال زیادی پیدا کرد و بسیاری بر آقای رضایی (که در زمان آن عملیات فرمانده کل سپاه پاسداران بود) تاختند.
عملیات کربلای ۴ عملیاتی بود که با شکل «تهاجمی» و با هدف نهایی فتح شهر بصره در جنوب عراق طراحی شده بود و در شب ۳ دی ۱۳۶۵ اجرا شد. قرار بود نخست گردانهای غواص در تاریکی شب از اروندرود (شط العرب) عبور کنند و پس از پاکسازی خطوط عراقیها در آن سوی رودخانه توسط آنها، سایر نیروها از پشت سر وارد عمل شده و بخش اصلی عملیات را اجرا نمایند.
آنچه تقریباً در تمام منابع به یک شکل ذکر شده، آن است که جزییات این عملیات از قبل لو رفته بود و نیروهای عراقی آمادگی کامل برای مواجهه با سربازان ایرانی را داشتهاند. با شروع عملیات و غافلگیری نیروهای ایرانی، نوعی ناهماهنگی در تصمیمگیری میان فرماندهی نیروهای ایران اتفاق میافتد و با وجود گزارشهایی که از شرایط بد خط مقدم عملیات به مقر فرماندهی میرسید، اجازه توقف عملیات صادر نشد، اما در نهایت با توجه به تلفات گسترده نیروهای ایران، عملیات پس از ۲۶ ساعت متوقف شد.
کارگردانی که در کربلای ۴ جنگید
تولید فیلم مستند «جزیره ماهی» (که عنوان آن، اشاره به نام یکی از جزایر کوچک روی اروندرود/شط العرب دارد که یکی از محلهای درگیری در آن عملیات بود)، بر اساس اطلاعات مندرج در تیتراژ فیلم از اسفند ۱۳۹۷ آغاز شده. بنابراین هر چند که در فیلم اشارهای به این موضوع نشده است، اما بدون شک توییت محسن رضایی (در دی ۱۳۹۷) و بحثهایی که پس از آن میان سیاستمداران و فرماندهان سپاه و ارتش درباره عملیات کربلای ۴ به راه افتاد، در شکلگیری و تولید این فیلم تاثیرگذار بوده است.
رضا اعظمیان، کارگردان فیلم، متولد ۱۳۴۱ اصفهان است و چندین فیلم کوتاه و نیمه بلند، و فیلم‌های بلند «مرزی برای زندگی» (۱۳۸۳) «ارابه مرگ» (۱۳۸۵» «کارناوال مرگ» (۱۳۸۷) و «دلتنگیهای عاشقانه» (۱۳۹۱) را در کارنامهاش دارد، که همه آنها به نوعی در ژانر سینمای دفاع مقدس قرار میگیرند (۲). او، که خود به عنوان رزمندهی «لشگر ۱۴ امام حسین»، در عملیات کربلای ۴ حاضر بوده، در «جزیره ماهی» به سراغ برخی فرماندهان و مسئولین، رزمندگان و همچنین غواصان همان لشگر و لشگرهای دیگر که در آن عملیات حاضر بودهاند رفته و روایت آنان را از آن چه که در کربلای ۴ گذشت به تصویر کشیده است.
«جزیره ماهی» فیلمی مصاحبه محور است، که با مقدار اندکی تصاویر آرشیوی و انیمیشن سادهای از نقشهی موقعیت منطقهی عملیات همراه شده است. اما اساس فیلم بر مصاحبههاست –که غالباً با کادرهای تلویزیونی گرفته شده‌اند- و تمرکز کارگردان بر محتوای موضوع خود و آن تاریخ شفاهی است که بازماندگان عملیات کربلای ۴ آن را روایت میکنند.
نحوهی چینش صحبتها و تدوین فیلم، موضع انتقادی کارگردان را در قبال آن چه در عملیات کربلای ۴ گذشت، مشخص میکند: نگرانی ِ قرارگاه عملیاتی از «پشتیبانی نشدن» و شنیدن پاسخ: «به شما ربطی ندارد» از فرماندهان ارشد، عدم توجه به گزارشهای مربوط به لورفتن عملیات قبل از آغاز آن، تاخیر فراوان در پشتیبانی از نیروهای خطشکن و تنهاماندن آنها در میان دشمن، برخی گزارشهای نادرست مبنی بر «مرتب بودن همه چیز» در خط مقدم و عدم توجه فرماندهی کل به گزارشهای مربوط به وضعیت بحرانی نیروهای حاضر و عدم صدور اجازهی بازگشت، و حتا دستور ارسال گردانهای دیگری به آن وضعیت بحرانی، و در نهایت مشاهداتی از انبوه جنازههای رهاشدهی شهدای عملیات؛ بخشی از روایتهای تلخ و دردناکی است که از زبان بازماندگان عملیات کربلای ۴ در مستند «جزیره ماهی» میشنویم.
«جزیره ماهی» به جای «فریب و بی تدبیری»
رضا اعظمیان در دی ماه سال ۱۴۰۱ در مصاحبه با خبرگزاری مهر (۳) گفت که نام فیلم در ابتدا «فریب و بی تدبیری» بوده، اما وقتی قرار می شود که فیلم در «جشنواره سینما حقیقت» به نمایش درآید، «به توصیه مدیران» به «جزیره ماهی» تغییر مییابد.
او در همین مصاحبه میگوید: «تمام حرف‌هایی که در فیلم مستند «جزیره ماهی» به آن اشاره می‌شود در کتاب‌هایی که در مورد عملیات کربلای ۴ بر اساس مستندات ضبط شده راویان جنگ در مرکز مطالعات و اسناد دفاع مقدس به چاپ رسیده، موجود است. اگر مردم ایران اهل مطالعه بودند بی‌شک برخی از فرماندهان شاخص آن سال‌ها بعد از حدود سی و دو-سه سال به راحتی نمی‌توانستند با تحریف عملیات کربلای ۴ آن را یک «عملیات فریب» عنوان کند.»
رضا اعظمیان سپس در این مصاحبه ملاقاتش با محسن رضایی و صحبت با او دربارهی فیلمش را روایت میکند (آقای رضایی در خود فیلم حضور ندارد). او همچنین میگوید که قبل از اکران فیلم در جشنواره، از او میخواهند که پلانی را حذف کند که با مقاومت او روبرو می‌شود. «جزیره ماهی» در نهایت در چهاردهمین دوره جشنواره سینما حقیقت در بخش «شهید آوینی» به نمایش درآمد و برندهی جایزه ویژهی این بخش شد.
یکی از نقاط تراژیک جنگ تحمیلی
در سال ۱۳۹۴، حدود ۳۰ سال پس از عملیات کربلای ۴، کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح ایران اعلام کرد که اجساد ۱۷۵ غواص ایرانی، که در آن عملیات مفقودالاثر شده بودند را در عراق کشف کرده است. فرمانده این ستاد اعلام کرد که برخی اجساد کشفشده دستانشان بسته بوده و دارای هیچ جراحتی نبودهاند و معنی این حالت این بوده که نیروهای عراقی آنها را زنده به گور کردهاند. کشف این اجساد، احساسات فراوانی را در جامعه برانگیخت و توجه عمومی به آن چه در عملیات کربلای ۴ رخ داده بود، بیشتر از قبل شد.
برای رضا اعظمیان، و تمام آن دیگرانی که آن عملیات (و رویدادهای مشابه) را از نزدیک تجربه کرده و دوستان و یارانشان را در آن به شکلی تراژیک از دست دادند، مشاهدهی ارائهی روایتی نادرست و شعاری از مجموعهای از ناهماهنگیها، برنامهریزیهای غلط، سادهانگاریها، عدم واقعبینی و ضعف در مدیریت شرایط بحرانی، و تمام آن چه که به نتایجی مثل عملیات کربلای ۴ در جنگ تحمیلی با عراق منتج شد، قطعاً دشوار است.
ساختهشدن فیلمی مثل «جزیره ماهی» هم از همین دشواری میآید. کالبدشکافی وقایع و ثبت ناگفتههای بیواسطه و مستقل از روایتهای رسمی از نقاط خاکستری و ویژه و مبهم تاریخ معاصر ایران مهم است و حاکمیت نیز، مهمتر از فستیوالها و جایزه دادنها، کاش ظرفیت بالاتری برای پذیرش آثاری این چنین در خود ایجاد کند.
